ALTERNATİF BİR ENERJİ KAYNAĞI OLARAK ENERJİ VERİMLİLİĞİ

Enerji verimliliği, en basit şekilde, aynı miktarda işin daha az enerji tüketilerek yapılması olarak ifade edilmektedir. Diğer bir ifadeyle; binalarda yaşam standardı ve hizmet kalitesinin, endüstriyel işletmelerde ise üretim kalitesi ve miktarının düşüşüne yol açmadan, birim veya ürün miktarı başına enerji tüketiminin azaltılmasıdır. Enerjide sürdürebilirliğin sağlanması ve dışa bağımlılığın azaltılmasına yönelik çalışmaların başında tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de enerjinin verimli kullanılması gelmektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın son yıllarda ki enerji politikalarının başında, enerji üretiminde ve tüketiminde çevre dostu yöntemleri uygulamak ve israftan kaçınılarak, enerjiyi daha verimli kullanmak gelmektedir. 

Enerji verimliliği sağlayan ürün gruplarının başında; elektrikli araçlar, akıllı şehirler kapsamı içerisinde yer alan her türlü akıllı evler, akıllı ulaşım, akıllı arıtma, akıllı enerji gibi örnekler gelmektedir. Ayrıca bu ürünleri geliştirirken yapılan yatırım miktarları ve maliyetler de önem arz etmektedir. 

Elektrik sektörünün serbestleşerek özel sektöre açılması neticesinde; istihdamın ve kayıp ve kaçakların düşmesi, kaliteli ve sürekli arz sunumu için kullanılan teknolojik gelişmelerin etkin kullanılması, enerji sektöründeki özelleştirmelerin neticesidir. Son yıllarda ülkelerin enerji politikalarında yer alan özelleştirmelerin en önemli ana amaçlarından biri de enerjiyi verimli kullanmaktır.   

Enerji verimliliği; ülkelerin çevre olayları ve iklim değişikliğiyle ilgili taahhütlerini yerine ge­tirebilmek için geliştirdikleri en az maliyetli seçeneklerin başında gelmektedir. Dolayısıyla dünyada iklim ve enerji politikası, ağırlıklı olarak “mümkün olduğunca daha fazla” enerji verimliliği üzerine kurgulanmaktadır. 

  

Enerji verimliliğinin en önemli göstergelerinden birisi, “Enerji Yoğunluğu”dur. Bir ülkenin gelişmişlik düzeyi, enerji açısından iki temel göstergeyle izlenebilir: Bunlardan biri kişi başına enerji tüketimi, diğeri ise enerji yoğunluğudur. Enerji yoğunluğu; bir birim Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) üretmek için kullanılan enerji miktarı anlamına gelmektedir. Bir ülkede enerji açısından gelişmişliğin ideal şartı, kişi başı enerji tüketiminin yüksek ve enerji yoğunluğunun düşük olmasıdır. Yüksek enerji yoğunluğu, bir birim GSYİH oluşturmak için kullanılan enerjinin yüksek olması anlamına gelmektedir ki bu oranı düşürmek temelde enerji verimliliğini arttırmak ile sağlanabilmektedir. Çünkü bir bakıma, enerji verimliliği enerji yoğunluğunun tersidir ve teknolojik gelişme ile çok yakından ilişkilidir. Bu nedenle, genellikle, gelişmiş ülkelerdeki enerji yoğunluğu, daha verimli teknolojilerin kullanılmasından dolayı, az gelişmiş ülkelerdekine göre daha düşüktür. Türkiye’de enerji yoğunlu­ğu veya bir başka deyişle birim GSYİH başına tüketilen enerji miktarı oranlarında, yıllar itibariyle düşüş eğilimi görülmektedir. 1990 yılında 1 birim milli ge­lir elde etmek için 7,67 birim enerji tüketimi gerçekleşirken bu rakam 2017 yılında yaklaşık 5 bi­rim seviyesine gerilemiştir. Ve bu düşüş her yıl gerilemeye devam etmektedir. 

             Tablo 1. Birincil Enerji Yoğunluğu Ortalamaları (TEP/bin $), (Kaynak: ETKB)

Yıl	Türkiye	AB	OECD	Dünya
2005	0,169	0,121	0,137	0,203
2010	0,172	0,111	0,127	0,198
2015	0,149	0,096	0,113	0,181
2016	0,153	0,095	0,111	0,178
2017	0,151	0,094	0,109	0,175
2018	0,145	0,091	0,107	0,174
2019	0,145	-	-	-

Son yıllarda tasarruf edilen enerji birimi olarak “Negawatt” kavramı piyasalarda yer almaya başlamıştır. Kurulu gücün birimi olan megawattın artırılması yerine geliştirilen negawatt terimi, enerji politikalarının belirlenmesinde giderek daha çok fazla kullanıldığı görülmektedir. Negawatt üretmenin en ucuz ve kolay yollarından biri enerji verimli cihazları kullanmaktan geçmektedir. Örneğin 100 watt’lık bir lambayı, 15 watt gücünde yüksek verimli lambalarla değiştirdiğimizde, 85 watt’lık kazanılan fark negawatt olmaktadır. 

Teknolojilerin gelişmesiyle birlikte enerjideki arz ve talebi dengelemek adına kamu ve özel şirketler negawatt üretmeye yönelik adımlarını hızlandırmıştır. Mesela İngiltere’de peak saatlerde büyük çapta tüketicilerin enerji kullanımını azaltması durumunda, Devlet bu şirketlere çeşitli teşvikler sağlamaktadır. Yine ABD’de üretilen negawatt’ların alınıp satıldığı borsalar ortaya çıkmıştır. Öyle ki alüminyum üreticileri verimli cihazların kullanımına geçerek, kullanmadıkları fazla enerjiyi (yani ürettikleri negawatt’ları) satıp, alüminyum satışından daha fazla kar elde etmektedirler. Bu tür sistemlerin yaygınlaşmasıyla tüketiciler enerji giderlerini azaltırken, üreticiler de daha az üretim yaparak karbon salımlarının azalmasına neden olabilmektedir.                            

Enerji Verimliliği konusunda dünyada öne çıkan ülkeler arasında; Almanya, İtalya, Fransa, İngiltere gibi Avrupa ülkeleri gelmektedir. Bu ülkleri Japonya takip etmektedir. Sı­ralamada özellikle gelişmiş ülkeler en başta yer almaktadır. Söz konusu ülkelerin enerji tüketim miktarlarının ve kişi başı elektrik tüketimlerinin yüksek olması, doğal olarak enerjiyi daha verimli kullanma yönünde hareket etmelerini gerektirmektedir. Türkiye ise böyle bir tabloda, gelişmekte olan bir ülke olarak ortalarda yer almaktadır. Türkiye’nin 2019 yılında 83,15 milyon nüfusla, kişi başına enerji tüketimi 1,736 ton petrole eşdeğerken, kişi başı elektrik tüketimi de net 3.094 kWh olmuştur. Yıllar itibarıyla Türkiye’nin enerji yo­ğunluğu indeksi 3 ve 4 değerleri arasında değişim göstermektedir (ton eşdeğer petrol/dolar). Daha açık bir ifadeyle Türkiye’de 1 birim GSYİH elde edebilmek için 3 veya 4 birim enerji tüketilmektedir (Kaynak: SETA). Bu verilere göre Türkiye, G20 ülkeleri içerisinde yer alan diğer ülkelere göre alt sıralarda yer almaktadır. 

Türkiye’nin 2023 yılı ulusal strateji hedefleri ve enerji politikalarının en önemli bileşenlerinden biri; enerji arz güvenliğinin sağlanması ve dışa bağımlılık risklerinin azaltılması ile çevrenin korunması ve iklim değişikliğine karşı mücadelenin arttırılması için enerji verimliliğinin sağlanmasıdır. 

Türkiye’deki enerji verimliliği çalışmaları Enerji Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. Bununla birlikte enerji verimliliğinde elektrik tüketen cihazlar gibi bazı alanlarda Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın (STB) binaların enerji tüketimi ve çevreyle ilgili konularda Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın (ÇŞB) da ilave sorumlulukları bulunmaktadır. 2019 yılında, enerji verimliliği, sürdürülebilirlik ve iklim değişikliği konularındaki çalışmaları yürütmesi amacıyla Enerji Bakanlığı bünyesinde Enerji Verimliliği ve Çevre Dairesi Başkanlığı (EVÇED) kurulmuştur. EVÇED, toplumda enerji verimliliği kültürü oluşturulması, verimlilik ve çevre konularında farkındalığın artırılarak tüketim alışkanlıklarının pozitif yönde değiştirilmesi amacıyla çeşitli faaliyetler yürütmektedir.

Bu çerçevede enerji üretiminden tüketimine her aşamada verimliliği sağlamak amacıyla 2007 yılında Enerji Verimliliği Kanunu çıkartılmıştır. Bununla da yetinilmeyerek, yayımlanan genelgelerle, kamu kuruluşlarında alınması gereken önlemler belirlenmiş olup, Enerji Verimliliği Hareketi başlatılmıştır. Ayrıca Enerji Verimliliği Strateji Belgesi ile verimlilik artırıcı projeler belirlenerek kamu kuruluşlarının bina ve tesislerinde, yıllık enerji tüketiminin 2023 yılına kadar 2011 yılına göre en az yüzde 20 azaltılması öngörülmüştür. Ayrıca enerji verimliliği, 23.07.2019 tarihli Resmî Gazete’de yayımlanan 11. Kalkınma Planı’nda da (2019-2023) yer almaktadır. Plana göre; enerji sektörü başta olmak üzere, imalat sanayi, makine-elektrikli teçhizat, tekstil-giyim, lojistik ve ulaştırma gibi birçok sektörde enerji verimliliğinin destekleneceği ifade edilmektedir.

 

Türkiye’nin ilk enerji verimliliği eylem planı olan Ulusal Enerji Verimliliği Eylem Planı (2017-2023) 02.01.2018 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 6 farklı sektörde bulunan 55 adet eylemin hayata geçirilmesi ile 2023 yılına kadar 10,9 milyar dolar yatırım ile kümülatif olarak 23,9 milyon ton eşdeğer petrol enerji tasarrufu sağlaması beklenmektedir. Bu da 2023 yılında Türkiye’nin birincil enerji tüketiminde yüzde 14 oranında bir azalmaya denk gelmektedir. 2033 yılına kadar sağlanması beklenen tasarruf karşılığı ise 30,2 milyar dolardır. Bakanlığın 2021 yılı Ocak ayında yaptığı açıklamaya göre; Türkiye'de 2017-2019 yıllarında enerji verimliliğinden elde edilen tasarruf miktarı 1 milyar dolara yaklaşmıştır (Kaynak: www.enerji.gov.tr). 

Ayrıca, 25 Ocak 2020 tarihli “Enerji Kaynaklarının ve Enerjinin Kullanımında Verimliliğin Artırılmasına Dair Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” ile enerji verimliliği etütlerine tabi tüketicilerin sayısının artırılması, etüt süreçlerinin kolaylaştırılması, enerji yöneticisi görevlendirmekle veya enerji yönetim birimi kurmakla yükümlü olan tesisler için ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemi kurma zorunluluğu getirilmesi kararları alınmıştır. 

Son olarak Türkiye’de enerji verimliliğinin teşvik edilmesine yönelik yapılan bir diğer çalışma; Verimlilik Artırıcı Projeler (VAP) ve Gönüllü Anlaşmalar gibi çeşitli destek mekanizmalarının uygulanmasıdır. Başlatılan bu çalışma ile Enerji Bakanlığınca enerji verimliliği yatırımlarına yüzde 30 hibe destek sağlanmaktadır. Başvurular 2009 yılında alınmaya başlanmış olup, uygulama süresi 2 yıl olduğu için ödemelere 2011 yılında başlanmıştır. Bu kapsamda, 2011-2021 yılları arasında toplam 308 adet Verimlilik Artırıcı Proje desteklenmiştir. 

Tablo 2. Enerji Bakanlığınca Desteklenen VAP’lar ve Gönüllü Anlaşma Destekleri

(Kaynak: Enerji Bakanlığı) 

VERİMLİLİK ARTIRICI PROJELER (VAP)

 

 UYGULAMASI TAMAMLANAN

Yıl	Proje Sayısı	Yatırım Tutarı (TL)	Destek Tutarı (TL)	Enerji Tasarrufu (TEP/Yıl)	Parasal Tasarruf (TL/Yıl)
2011	13	3.588.345	643.214	7.198	6.393.563
2012	8	3.260.258	528.366	4.405	3.124.698
2013	1	432.950	33.678	69	46.028
2014	6	1.724.310	299.607	4.250	4.278.078
2015	7	6.296.549	771.099	9.780	8.215.185
2016	30	12.827.893	3.362.386	12.738	17.480.204
2017	72	26.900.393	7.503.565	10.050	20.751.931
2018	24	10.105.019	2.551.032	4.690	6.911.655
2019	67	38.133.846	9.171.744	10.855	21.484.987
2020	80	45.042.847	11.003.834	18.492	29.876.772
Toplam	308	148.312.410	35.868.525	82.527	118.563.101

 

 

  UYGULAMASI DEVAM EDEN

2020	109	131.172.963	38.875.900	16.156	43.622.087
Genel Toplam	417	279.485.373	74.744.425	98.683	162.185.188

 

  GÖNÜLLÜ ANLAŞMA DESTEKLERİ

Gönüllü Anlaşmalar	Anlaşma Sayısı	Yatırım Tutarı (TL)	Destek Tutarı (TL)	Enerji Tasarrufu (TEP/Yıl)	Parasal Tasarruf (TL/Yıl)
Çalışmaları Tamamlanan	7	5.171.478	700.000	4.608	4.129.366
Çalışmaları Devam Eden	14	40.563.969	12.400.000	4.264	16.286.398
Toplam	21	45.735.447	13.100.000	8.872	20.415.764

 

 KAYNAKLAR

1.                  Sürdürülebilirlik Politikaları Çerçevesinde Enerji Verimliliği, K. İsmail, SETA 2019 

2.                  IEA Energy Efficiency 2017 

3.                  IX. Kalkınma Planı-Genel Enerji İhtisas Komisyon Raporu, 2006, Enerji Bakanlığı 

4.                  ETKB Strateji Daire Başkanlığı, İstatistikler El Kitapçığı, 2021 Nisan, Mayıs Ayları

 

 

Not: Söz konusu makale 2021 yılı Temmuz ayında EPDK tarafından yayımlanan "Uzman Gözüyle Enerji" Dergisinde yayınmlanmıştır.